Een directeur van een basisschool wees ons verontwaardigd op een opvallende masterclass van Medilex: ‘Ik ga graag met je in discussie’. Een cursus voor leraren uit het po, vo, mbo en hbo. Waar deze masterclass over gaat? In de begeleidende mail aan de scholen wordt vermeld: ‘Leerlingen en ouders zijn mondig en voor je het weet beland je in een discussie. (…) Tijdens deze eendaagse masterclass oefen je intensief om sterk in je schoenen te staan tijdens discussies met leerlingen (en hun ouders).‘Nieuwsgierig klikken we op de website van Medilex waar we lezen: ‘Verbaal sterke leerlingen, leerlingen die het laatste woord willen hebben, de hele klas die massaal tegen je ingaat… (…) Maar uiteindelijk bepaal jij wat er gebeurt en rond je de discussie af met een gevoel dat je gewonnen hebt. (…) Hoe beëindig je discussie op een voor jou bevredigende manier?’(1)Trainer is Jeroen Heun, een internationaal debatkampioen.
Leren debatteren is natuurlijk niks mis mee, maar om debatvaardigheden aan te leren om het ‘gevoel’ te krijgen ‘dat je gewonnen hebt’ van leerlingen en hun ouders? Welke gedachte zit daarachter en hoe draagt dit bij aan het versterken van de professionaliteit van een leraar die gevraagd wordt bij te dragen aan hedendaags onderwijs met een burgerschapsopdracht?
Wat zeggen leerlingen?
We hebben de cursustekst aan een aantal leerlingen voorgelegd. Hun reacties:
“Als je het zo aankondigt melden waarschijnlijk de verkeerde docenten zich aan, vooral de mensen die willen winnen. Het gaat niet om winnen, maar om de houding van een docent, hoe die voor de klas staat. Met zo’n cursus leer je docenten de verkeerde dingen aan. En: ‘Hoe beëindig je discussie op een voor jou bevredigende manier?’ Dat vind ik eigenlijk wel respectloos naar ons toe. Het is beter om gelijkwaardig met ons om te gaan. Als je als docent erboven wilt staan, willen de leerlingen weer boven jou staan.” (Naomi, vwo 5). Een andere leerling vraagt zich verwonderd af: “Hebben leraren dat nodig dan?” En geeft aan dat er best zwakke leraren zullen zijn die zich hiervoor inschrijven en die zich niet bewust zijn van wat een goede band tussen een leraar en een leerling precies inhoudt. “Een goede leraar staat juist open voor een gesprek met een kritische leerling. Een slechte leraar durft het gesprek niet aan te gaan, kijkt de andere kant op of stuurt je zelfs de les uit. Leerlingen kunnen onderling meestal unaniem heel makkelijk de goede en de slechte leraren eruit pikken. De slechte leraren zijn afstandelijker en denken waarschijnlijk dat ze zo’n cursus echt nodig hebben. Maar ze zullen uiteindelijk met zo’n cursus bedrogen uitkomen want het maakt het alleen maar erger.” (Maurice, vavo).
“Als je als je als docent niet met ouders en leerlingen om kan gaan, dan heb je gefaald. Kinderen zijn niet zo lastig als zij denken. Ze kunnen beter leren op zichzelf te reflecteren dan op de leerling. En ze moeten eigenlijk leren wat ze leerlingen willen leren: zoals leren luisteren en samenwerken en dat je als leraar niet meer waard ben dan de leerling of de ouder. En dus ook je mening niet. Ik heb ook een mening die ertoe doet” (Dióra, vwo 6).
“Toon gewoon respect naar elkaar dat is het belangrijkste. Want voor mij komt het ook niet binnen als een docent de boven positie pakt, dan denk ik alleen maar: ja, dit gaat niet eerlijk op deze manier. Ze luisteren toch niet.” (Mees, vwo 5).
“Ik denk wel dat daar iets in zit dat je de leiding neemt in het gesprek. Maar het is de houding en onzekerheid van een docent waar studenten op reageren. Misschien is het eerder dat ze de leiding moeten kunnen nemen over hun eigen onzekerheid. En ze moeten wel in verbinding durven treden met de student. De leiding krijgen voor de klas doordat je argumenten leert in te zetten, lijkt zich ook wel te richten op iemand naar beneden halen. En we weten allemaal dat dit niet fijn als docenten dat doen.” (Ruby, student hbo).
“Heftig,” reageert Femke (student universiteit), “je gaat toch geen debat voeren om een discussie met leerlingen te winnen? Een beetje meer conservatief misschien: als docent heb je gewoon gezag. Je gaat toch geen wedstrijd aan tijdens de les?”
De kracht van de leraar
De aankondiging van de masterclass suggereert een strijd tussen leraren en leerlingen waarbij de laatsten het onderspit moeten delven: een goede leraar houdt zijn leerlingen er kennelijk onder, en de ouders ook. Welk pedagogisch-onderwijskundig doel wordt hier gediend? De pedagogische functies van onderwijs veronderstellen het aangaan en onderhouden van een pedagogische relatie met kinderen en jongeren. Kwalificatie, socialisatie, brede vorming en emancipatie stellen hoge eisen aan de professionaliteit van de leraar, een leraar toegerust met kennis en pedagogisch-didactisch tact, een leraar die de leerling ontmoet en met leerlingen samen de wereld om hen heen verkent, bevraagt en onderzoekt. Kortom een leraar waarbij leerlingen ruimte en veiligheid ervaren zichzelf te laten zien, te experimenteren, te onderzoeken. Zo’n leraar stimuleert het onafhankelijk en kritisch denken, is nieuwsgierig naar de mening en drijfveren van de leerlingen en kijkt er naar uit in gesprek te komen over de verschillende inzichten in zijn klas. Dialoog in plaats van strijd, ontmoeten en geraakt worden in plaats van disciplineren en gehoorzamen. Deze leraar vindt het vanzelfsprekend om ook zichzelf te laten zien, hij voegt iets toe aan de leeromgeving met zijn kennis, zijn drijfveren en pedagogisch-didactisch handelen. Zo’n leraar omarmt diversiteit en begeleidt leerlingen tot het ontwikkelen van persoonlijk leiderschap in discussies in de klas. Een krachtige leraar geeft volume en betekenis aan de stem van de leerling.
De stem van de leerling
De stem van iedere leerling draagt onvoorwaardelijk bij aan dit inclusieve positieve klasklimaat, en daarmee aan het ontwikkelen van de leerling, de leraar, de ouders en de school. Want niet alleen de stem die het geluid van de leraar na-echoot doet ertoe. In een klas vol gehoorzame leerlingen met een uniform stemgeluid gelijk aan dat van de leraar, vertraagt of stopt het individuele en collectief leren. We socialiseren de leerlingen dan immers in een wereld die we zelf al lang denken te kennen en die we graag doorgeven aan de volgende generatie en in stand houden. Maar we verzuimen daarmee met jongeren een wereld te leren onderzoeken die we nog niet kennen, met complexe maatschappelijke vraagstukken. Een wereld waarin iedereen toegerust moet zijn bij te dragen aan oplossingen, en waarin we de antwoorden nog niet voor handen hebben. Het serieus nemen van de stem van de leerling – met een autonoom, onafhankelijk en kritisch geluid – is onlosmakelijk verbonden met emanciperend onderwijs. Kritisch denken, diversiteit van (botsende) opvattingen roept vragen op, maakt nieuwsgierig en leidt tot meer menszijn.
Herrie in het klaslokaal
En ja, dan manifesteert de stem van leerling zich ook in de klas, met misschien zelfs heftige en emotioneel geladen discussies. En dat levert vast wel eens ongemak voor de leraar, die ongezouten meningen, het ongepolijste denken, de niet altijd perfect gerespecteerde ‘debatregels’, kortom herrie in de klas. Het hoort erbij, het vormt immers de basis voor uitstekend onderwijs. Het kritisch denken en debatteren in de klas is van onschatbare waarde: leerlingen die vanuit eigen opvattingen en denkbeelden op zoek gaan naar de kennis en visies van anderen en die van henzelf aanscherpen in het debat. Niet om te winnen, maar om individueel en collectief tot nieuwe inzichten te komen, te leren van en met elkaar. In een positief en rijk leerklimaat klinkt de stem van de leerling luid en duidelijk door de klas, om er allemaal, en zeker ook ons onderwijs, beter van te worden. Dat vraagt ook open en nieuwsgierige leraren, die liever met mondige leerlingen en hun kritische ouders in gesprek gaan, dan zich inschrijven voor een cursus die hen de mond wil snoeren. En hilarisch, wat niet gezegd mag worden in de klas, komt toch wel ter tafel…
Aan de eettafel
Net als in de klas, laten kinderen ook thuis hun stem horen en ligt opvoeding en onderwijs meer -of minder- in elkaars verlengde. Want je hebt ook met (mondige) ouders te maken, ook wel ouderbetrokkenheid genoemd. Maar wat is eigenlijk ouderbetrokkenheid? De eerste gedachte is dat ouders betrokken moeten zijn bij de school(ontwikkeling) van hun kind. Hoe? In het basisonderwijs meehelpen, thuis met hun kind lezen en woordjes en tafels oefenen. In het voortgezet onderwijs je kind stimuleren om huiswerk te maken en Magister of Somtoday volgen zodat je weet hoe je kind ervoor staat of spijbelt. Je hebt zogenaamde passieve ouders die dit niet of onvoldoende doen. Maar je hebt ook de over-betrokken, te mondige, veeleisende ouder die er teveel bovenop zitten en graag met je in discussie gaan. Van die ouders leer je in de masterclass dus beter ‘winnen’. Winnen van ouders zorgt alleen maar voor meer strijd, je moet niet winnen van ouders, maar ouders werkelijk leren begrijpen. Daarmee verdwijnt de strijd vanzelf, want ouders willen ook het beste voor hun kind. Ouderbetrokkenheid is daarom ook een mooi woord: het gaat niet om de betrokkenheid ván ouders, maar in hoeverre en op welke manier ben je betrokken óp de ouders van de leerlingen die jou zijn toevertrouwd. Hoe laat je hen de beste pleitbezorger zijn van hun kind zodat ze op een constructieve manier op kunnen komen voor hun kind?
Ten slotte
Leraren moet je niet leren winnen, maar hen toerusten tot krachtige pedagogen die een wederkerige relatie met leerlingen en hun ouders kunnen aangaan, die zich krachtig kwetsbaar op durven te stellen. Pedagogen die in staat zijn om te begrijpen en waar nodig liefdevol te begrenzen. En laten we leren debatteren gebruiken waarvoor het is bedoeld: leren om respectvol te kunnen argumenteren en te presenteren, en niet om te winnen van de ander. Dan heb je namelijk altijd verliezers.
Carien Verhoeff (Associate Lector Student Voice, De Haagse Hogeschool) & Peter de Vries (Expert Ouderbetrokkenheid, Rijksuniversiteit Groningen)
(1) https://www.medilexonderwijs.nl/aanbod/ik-ga-graag-met-je-in-discussie/#programma Geraadpleegd op 29 maart 2021